Srpski jezik u Osmanskom carstvu

Jedan od osnovnih činilaca u uobličenju jednog nacionalnog bića jeste njegov jezik. On u sebi nosi nacionalni duh i predstavlja znakovnu formulaciju kolektivnog nesvesnog jednog naroda. Za narode koji su duboko vezani za svoj nacionalni epos i mit, kao što je to srpski narod, jezik je veoma značajan, s obzirom na to da se sa nacionalnom mitologijom, kao odrazom svoje nacionalne dubine, može komunicirati jedino putem usmene predaje, koja je naknadno zapisivana. Jezik je, dakle, najvažniji uvid u psihologiju jednoga naroda.

Seoba Srba, slika Paje Jovanovića iz 1896. godine

Jedan od pokazatelja istorijskog značaja srpskog jezika jeste, između ostalih, i njegov status u Osmanskom carstvu.

Pesnik i pisac Muhamed Hevaji Uskufi napisao je 1631. godine rečnik koji se u literaturi popularno naziva Bosansko-turski r(j)ečnik, čiji je originalni naziv Magbuli-arif, što

Stranice prvog Bosansko-turskog rječnika.

u prevodu znači – Što se sviđa razumnima. Ovaj rečnik posvećen je svim stanovnicima Bosne, koje Uskufi smatra jednorodnom braćom (Otac jedan, jedna mati / Prvo bi nam, valja znati, kaže autor na jednom mestu u rečniku, pozivajući pravoslavne Srbe na slogu, mir i ljubav).

Činjenica da autor u uvodu upotrebljava pojam bosanski jezik mogla bi pre da upućuje na to da je on tom terminu davao teritorijalno određenje, pogotovu kada se zna da je Uskufi jezik kojim je govorio i pisao nazivao srpskim. To se može videti iz drugih njegovih dela, npr. Iz ciklusa pobožnih pesama, koje je nazvao Ilahije na srpskom jeziku (Ilahi be zeban-i srb) i Poziv na vjeru na srpskom jeziku (Beran davet-i iman be zeban-i srb).

U diplomatskome svetu Osmanskog carstva srpski jezik je igrao značajnu ulogu, s obzirom na to da je srpski narod u izvesnome smislu inkorporisan u feudalni sistem Otomanske imperije, te je igrao važnu ulogu i u političkom i u društveno-kulturnom životu Carstva.

Na osnovu turskih izvora, da se zaključiti da je srpski jezik bio diplomatski jezik u srednjovekovnoj Turskoj. Turski izvori svedoče da se na turskom dvoru u 15. i 16. veku učio – srpski jezik.

Muhamed Hevaji Uskufi

U biblioteci džamije Sulejmanije postoji iz tog vremena četvorojezični udžbenik za učenje stranih jezika: arapskog, persijskog, grčkog i – srpskog, koji je bio namenjen prinčevima i onima koji su se spremali za najviše državne funkcije. U obimnoj literaturi o sultanu Mehmedu II može se naći podatak da je on još kao mlad učio arapski, persijski, latinski, grčki i – srpski jezik. U samom naslovu pomenutog četvorojezičnog udžbenika vidi se da je srpski učen na otomanskome dvoru – Lûgat-ı Arabî ve Lûgat-ı Farsî ve Lûgat-ı Rûmî ve Lûgat-ı Serfî (Jezik arapski i jezik persijski i jezik grčki i jezik srpski). Pored sultanskog monograma Mahmuda I, na naslovnici se nalazi monogram sultana Bajezita II (1481-1512), što navodi na zaključak da je udžbenik nastao mnogo pre vladavine Mahmuda I i da je čuvan u ličnim bibliotekama više turskih sultana.

Naslovnica četvorojezičnog udžbenika

Udžbenik za uporedno učenje četiri jezika – arapskog, persijskog, grčkog i srpskog – koncipiran je kao zbirka kratkih rečeničnih fraza za upotrebu u svakodnevnom govoru. Fraze svakog jezika napisane su arapskim pismom i to vrlo precizno u težnji da se što lakše savlada izgovor reči.

Arapsko pismo, kao što je poznato, koristilo se samo za arapski i persijski jezik, ali je u islamskom svetu još od ranije postojala praksa upotrebe arapskog pisma za pisanje sadržaja na drugim jezicima. Na primer, španski hrišćani, tzv. Mozarabi, koji su prihvatili arapski način života, običaje i jezik za vreme arapske prevlasti na Pirinejskom poluostrvu, pisali su latinski arapskim pismom.

Na Balkanu je za vreme osmanske uprave negovana tzv. alhamijado književnost na slovenskim jezicima pisana arapskim pismom. Stoga i ovaj udžbenik o kojem je reč predstavlja primer takve prakse. Ovoj književnosti pripada i ranije pomenuti Bosansko-turski r(j)ečnik.

Pitanje koje se s pravom može postaviti jeste zbog čega nema turskog u ovom udžbeniku? Zašto polazni jezik nije turski kada je služio Turcima za učenje stranih jezika? Odgovor se nalazi u tradicionalnom poimanju Turaka da je izvorni narodni turski – jezik niže kulture (kao što je narodni srpski jezik bio “jezik svinjara i govedara”) u odnosu na arapski i persijski koji su dominirali u islamskoj civilizaciji.

U seldžučko doba arapski je bio jezik državne administracije, a persijski jezik lepe književnosti. U osmanska vremena nastao je tzv. osmanski turski – jezik preplavljen arapskim i persijskim pozajmicama koje su ga prosto “progutale” i nametnule mu čak 70% leksičkog fonda.

Tek će se u 19. veku među turskim intelektualcima i piscima roditi svest o potrebi pojednostavljenja jezika i vraćanja narodnom, što će se ostvariti tek u 20. veku. Zbog ove činjenice većina reči koje redovno uzimamo za „turcizme“ u srpskom jeziku, zapravo potiču iz arapskog i persijskog jezika.

Posebno treba istaći činjenicu da je u udžbeniku iz sultanske biblioteke zapisan govorni srpski jezik, što je od naročitog značaja imajući u vidu da izvora govornog jezika, osim možda nekih sporadičnih proboja u srednjevekovnu crkvenu literaturu, praktično nema.

Piše Nikola Jeremijaš.

Prijatelji sajta: FIRMA.co.rs